Skupina vitamina D obuhvata 7 vitamina, međutim kada se govori o vitaminu D u užem smislu, misli se na smjesu vitamina D2 (ergokalciferol) i D3 (holekalciferol). Jedini je vitamin koji se može sintetisati u ljudskom organizmu, a po svojoj hemijskoj strukturi  spada u grupu steroidnih jedinjenja čiji se receptori nalaze u gotovo svim ćelijama ljudskog organizma, zbog čega vitamin D smatraju hormonom, a ne klasičnim vitaminom.

Granične vrijednosti 25-hidroksivitamin D (kalcidiol) izmjerene u serumu

Procjenjuje se da više od jedne milijarde ljudi širom svijeta ima niske koncentracije vitamina D zbog čega se s pravom govori o „pandemiji“ hipovitaminoze D. Rezultati novijih studija ukazuju da čak 40-50% populacije u zemljama regije ima nedostatak vitamina D, a najniže vrijednosti, zbog slabijeg izlaganja suncu, bilježe se tokom zimskih mjeseci.

Na osnovu preporuka Medicinskog instituta u SAD-u, smatra se da je za većinu zdrave populacije optimalno dnevno unostiti od 400- 800 IU, ili 10 do 20 ug vitamina D. S druge strane, iz razloga što različiti faktori i starost utječu na dnevne potrebe ovog značajnog vitamina, brojni eksperti se slažu da bi potrebe vitamina D trebale iznositi od 400 IU (10 ug) / dan za novorođenčad, 600 IU (15ug) / dan za decu od 1-18 godina,  600 (15ug) IU / za odrasle osobe do 70 godina starosti i trudnice, dok se za osobe starije od 70 godina preporučuje uzimanje od 800 IU (20ug) / dan. Manja količina vitamina D obezbjeđuje se iz namirnica animalnog i biljnog porijekla bogate ovim vitaminom (mlijeko i mliječni prozvodi, riblje ulje, žumance, meso, kvasac, gljive, pšenica, špinat…), dok se najveća količina ovog vitamina sintetiše u koži kada je izložena sunčevoj svetlosti, zbog čega se naziva još i “vitaminom sunca”.

 Međutim vitamin D mora proći kroz odgovarajuće metaboličke modifikacije kako bi se sintetisale njegove aktivne forme koje ispoljavaju fiziološku funkciju. Prva metabolička reakcija se odvija u jetri i predstavlja prevođenje vitamina D3 u kalcidiol (25-OH-vitamin D3), koji se dalje transportuje cirkulacijom do bubrega gde se odvija druga hidroksilacija koja dovodi do sinteze kalcitriola (1,25-(OH)2-vitamin D3) koji je najaktivniji metabolit vitamina D3.

Vitamin D ima veliki broj veoma značajnih funkcija, pri čemu sigurno jedna od najznačajnijih jeste da pospješuje mineralizaciju kostiju. Zajedno sa PTH (paratireoidini hormon) stimuliše mobilizaciju kalcija i fosfora iz kostiju što je vrlo bitno za održavanje njihovih koncetracija u krvi konstantnim, Vrlo je značajno napomenuti da vitamin D ima značajnu ulogu povećanja apsorpcije kalcija i fosfora u probavnom traktu, ali i povećanja reapsorpcije spomenutih minerala u bubrezima održavajući na taj način ovu veoma značajnu homeostazu. Međutim, raspon funkcija vitamina D u organizmu je izuzetno veliki i uključuje regulaciju rasta ćelija i međućelijsku komunikaciju, neuromuskulaturnu i imunološku funkciju, smanjenje upalnih procesa, ali i na funkciju endokrinog i kardiovaskularnog sistema.

Brojna istraživanja su pokazala da vitamin D ima potencijalnu preventivnu ulogu na način da spriječava proliferacije (dijeljenje ćelija) čime može smanjiti napredovanje karcinoma, tako što usporava razvoj novih krvnih sudova u kanceroznom tkivu. Novije studije ukazale su da maligne ćelije dojke, pluća, kože (melanom), kolona, prostate i kosti imaju receptore za vitamin D, što je i dokazano u laboratorijskim uslovima istraživanjima na ćelijskim kulturama, što je ujedno potvrdilo da vezivanjem vitamina D za spomenute receptore spriječava rast ćelije raka.  

Razlaganje vitamina D u organizmu je jako brzo nakon njegove sinteze, što znači da se zalihe brzo troše naročito tokom jeseni i zime. Iz toga razloga, sve je učestaliji nedostatak vitamina D koji može biti prisutan u svim starosnim grupama. Snižene vrijednosti vitamina D očituju se klinički hipokalcijemijom, hipofosfatemijom ili općom demineralizacijom kosti, bolovima u kostima, spontanim prijelomima i slabošću mišića. Nedostatak vitamina D uzrokuje ozbiljne poremećaje mineralizacije kostiju , što kod djece dovodi do razvoja rahitisa (kosti postaju mekane i naginju deformacijama dok zubi postaju defektni), dok kod odraslih do osteoporoze posebno kod žena u postmenopauzi. Niže koncentracije vitamina D kod dece se takođe povezuju sa povišenim rizikom i težim simptomima atopijskih i alergijskih bolesti (astma, atopijski dermatitis, ekcem). Kod osoba koje pate od diabetes mellitus-a, nedostatak vitamina D negativno utiče na lučenje insulina i glukoznu toleranciju. Pored toga, danas se nedostatak vitamina D dovodi u vezu i sa mnogim drugim bolestima kao što su Alzheimer-ova bolest, autoimune bolesti (reumatoidni artritis, Hashimoto tireoiditis, multipla skleroza, psorijaza) i kardiovaskularne bolesti (posebno sa povišenim krvnim pritiskom).

Primjenom velikih doza vitamina D dolazi do poremećaja u matabolizmu kalcija te su prvi simptomi hipervitaminoze vezani uz hiperkalcijemiju. To su umor, probavne smetnje, glavobolje, gubitak težine, anemija pa i depresija. Dolazi i do dodatnog taloženja kalcija u tkivima što dovodi do oštećenja kardiovaskularnog sistema i bubrega. Vrlo je teško predozirati se vitaminom D, ali kako bi se izbegli neželjeni efekti neophodno je prvo proveriti koncentraciju vitamina D u krvi, pa tek onda primijeniti suplemente u tačno definisanoj dozi.

Doc. dr. sci. Tamer Bego, spec. med. bioh